Bộ TN&MT trình Thủ tướng về việc ban hành Chỉ thị tăng cường công tác quản lý, kiểm soát loài ngoại lai xâm hại

Loài ngoại lai xâm hại là loài ngoại lai lấn chiếm nơi sinh sống hoặc gây hại đối với các loài sinh vật bản địa, làm mất cân bằng sinh thái tại nơi chúng xuất hiện và phát triển, gây ảnh hưởng tới đa dạng sinh học và tổn thất kinh tế. Theo đánh giá của Công ước Đa dạng sinh học, sinh vật ngoại lai xâm hại là một trong năm nguyên nhân chính gây tổn thất tới đa dạng sinh học.

Nước ta đã chứng kiến bài học trước đây về nhập ốc bươu vàng (Pomacea canaliculata) để phát triển kinh tế và loài này đã trở thành đại dịch, vẫn tiếp tục gây hại cho mùa màng, tác động trực tiếp đến ngành nông nghiệp Việt Nam. Ngoài ra, các loài khác như: rùa tai đỏ, tôm hùm nước ngọt,...cũng là những loài được quốc tế cảnh báo xâm hại nguy hiểm, tác động tiêu cực đến đa dạng sinh học, các ngành kinh tế nhưng vẫn tiếp tục được nhập khẩu, phát tán và nuôi trồng tự phát tại Việt Nam. Bên cạnh đó, hệ sinh thái tự nhiên Việt Nam còn chịu sự xâm hại của các loài ngoại lai du nhập theo các con đường tự nhiên như: cây mai dương (Mimosa pigra), bọ cánh cứng hại dừa (Brontispa longissima), cây trinh nữ móc (Mimosa diplotricha),...Đặc biệt, sự lan rộng của cây mai dương hiện vẫn chưa được kiểm soát, ảnh hưởng tới đa dạng sinh học của nhiều khu Bảo tồn thiên nhiên cũng như diện tích nông nghiệp của các tỉnh, thành phố.

Trong thời gian qua, loài ngoại lai xâm hại xuất hiện tại một số địa phương và có nguy cơ ảnh hưởng tiêu cực tới đa dạng sinh học, môi trường, các ngành kinh tế, đặc biệt là các ngành nông, lâm, ngư nghiệp. Nguy cơ nhập khẩu trái phép, nuôi trồng, phát tán loài ngoại lai xâm hại tại Việt Nam khá cao. Nguyên nhân chính của tình trạng này là do hạn chế về nhận thức đối với nguy cơ gây hại của loài ngoại lai xâm hại và công tác thực thi pháp luật chưa đáp ứng được thực tiễn hiện nay. Bộ Tài nguyên và Môi trường đã báo cáo Thủ tướng về thực trạng kiểm soát loài ngoại lai xâm hại; các vấn đề hạn chế trong công tác này, trên cơ đó cho thấy sự cần thiết phải xây dựng Chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ về tăng cường công tác quản lý, kiểm soát loài ngoại lai xâm hại.

Về tình hình thực hiện công tác kiểm soát loài ngoại lai xâm hại

Năm 2008, Quốc hội thông qua Luật Đa dạng sinh học và đã quy định các nội dung liên quan đến quản lý loài ngoại lai xâm hại: nghiêm cấm nhập khẩu, phát triển loài ngoại lai xâm hại (Điều 7); điều tra và lập danh mục loài ngoại lai xâm hại (Điều 50); kiểm soát việc nhập khẩu loài ngoại lai xâm hại, sự xâm nhập từ bên ngoài của loài ngoại lai (Điều 51); kiểm soát việc nuôi trồng loài ngoại lai có nguy cơ xâm hại (Điều 52); kiểm soát sự lây lan, phát triển của loài ngoại lai xâm hại (Điều 53); công khai thông tin về loài ngoại lai xâm hại (Điều 54).

Ngoài ra, việc quản lý loài ngoại lai xâm hại còn được quy định tại các Luật liên quan như: Luật Bảo vệ và Kiểm dịch thực vật năm 2013, Luật Lâm nghiệp năm 2017, Luật Thủy sản năm 2017. Năm 2012, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1896/QĐ-TTg ngày 17 tháng 2 năm 2012 phê duyệt Đề án ngăn ngừa và kiểm soát sinh vật ngoại lai xâm hại ở Việt Nam đến năm 2020.

Theo quy định pháp luật, việc quản lý loài ngoại lai xâm hại có sự tham gia của nhiều cơ quan Trung ương và địa phương (Bảng rà soát vai trò, trách nhiệm của các Bộ ngành, địa phương trong quản lý, kiểm soát loài ngoại lai xâm hại trình bày tại Phụ lục kèm theo). Trong thời gian qua, các Bộ, ngành và địa phương cũng đã triển khai thực hiện các hoạt động quản lý loài ngoại lai xâm hại nhằm triển khai quy định pháp luật và Quyết định số 1896/QĐ-TTg của Thủ tướng Chính phủ. Một số kết quả đạt được như sau:

Bộ Tài nguyên và Môi trường đã ban hành Thông tư số 22/2011/TT-BTNMT ngày 01 tháng 7 năm 2011, Thông tư liên tịch số 27/2013/TTLT-BTNMT-BNNPTNT ngày 26 tháng 9 năm 2013 và Thông tư số 35/2018/TT-BTNMT ngày 28 tháng 12 năm 2018 về danh mục loài ngoại lai xâm hại, loài ngoại lai có nguy cơ xâm hại; công khai thông tin về các Danh mục này trên trang thông tin của Bộ Tài nguyên và Môi trường; định kỳ rà soát, cập nhật sửa đổi Danh mục; phối hợp với Bộ Tư pháp đưa các chế tài xử phạt các hành vi vi phạm quy định pháp luật về kiểm soát loài ngoại lai xâm hại vào các quy định xử phạt vi phạm hành chính và hình sự tại Nghị định số 155/2016/NĐ-CP ngày 18 tháng 11 năm 2016 của Chính phủ về xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực bảo vệ môi trường và Bộ Luật Hình sự năm 2015; ban hành Quyết định số 200/BTNMT ngày 29 tháng 01 năm 2015 về việc phê duyệt Chương trình truyền thông nâng cao nhận thức về ngăn ngừa và kiểm soát loài ngoại lai xâm hại ở Việt Nam giai đoạn 2015-2020 nhằm hướng dẫn các địa phương trên cả nước trong việc xây dựng và thực hiện các hoạt động truyền thông, nâng cao nhận thức về loài ngoại lai xâm hại; thống kê, cập nhật, xây dựng cơ sở dữ liệu quản lý loài ngoại lai xâm hại tại một số Vườn quốc gia, khu bảo tồn ở Việt Nam (giai đoạn từ 2014 - 2015); triển khai thí điểm diệt trừ loài trinh nữ móc Mimosa diplotricha; tổ chức các hoạt động truyền thông, nâng cao nhận thức và tập huấn cho cán bộ ở các Sở, ban, ngành của nhiều địa phương trên cả nước.

Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã phối hợp với Bộ Tài nguyên và Môi trường ban hành Danh mục các loài ngoại lai xâm hại; kiểm soát và diệt trừ các loài vật nuôi gây hại như chuột hải ly, chuột hamster, rùa tai đỏ, kiểm soát và đánh giá việc nuôi chồn nhung đen và có các khuyến cáo cho địa phương, người dân không phát tán chồn nhung đen, thống kê và kiểm soát chặt chẽ 293 cơ sở nuôi; chỉ đạo, giải quyết không để sản xuất, kinh doanh đối tượng nuôi gián đất tự phát do gián đất có nguy cơ gây hại tới hệ sinh thái tự nhiên và môi trường; thống kê các loài ngoại lai xâm hại và có biện pháp diệt trừ, tuyên truyền cho người dân không nuôi, phóng sinh tự do các loài thủy sinh gây hại; thực hiện công tác bảo vệ và kiểm dịch thực vật, động vật nhằm ngăn ngừa loài ngoại lai xâm hại.

Các Bộ, ngành khác như Bộ Tài chính đã bố trí kinh phí triển khai một số nhiệm vụ nhằm quản lý loài ngoại lai xâm hại; Bộ Khoa học và Công nghệ đã tổ chức thực hiện nghiên cứu cơ sở khoa học để diệt trừ cây mai dương…

Tại địa phương, việc thực hiện điều tra, thống kê loài ngoại lai xâm hại có mặt trên địa bàn đã được thực hiện ở 60% các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương; đối tượng thống kê chủ yếu là ốc bươu vàng, cây mai dương và một số ít địa phương có mở rộng đối tượng điều tra tới một số loài trong Danh mục loài ngoại lai xâm hại; một số tỉnh đã có thực hiện các hoạt động tuyên truyền, nâng cao nhận thức về tác động của loài ngoại lai xâm hại và chủ yếu được lồng ghép vào các hoạt động tuyên truyền chung về môi trường và đa dạng sinh học; một số ít các tỉnh bố trí được kinh phí để thực hiện các biện pháp kiểm soát, diệt trừ loài ngoại lai xâm hại.

Về các hạn chế của công tác quản lý, kiểm soát loài ngoại lai xâm hại

Mặc dù trong thời gian qua, việc kiểm soát loài ngoại lai xâm hại và triển khai Quyết định số 1896/QĐ-TTg đã được các Bộ, ngành và địa phương chú trọng thực hiện và đã tạo ra những chuyển biến tích cực, song qua quá trình triển khai trên thực tế và những vụ việc gần đây liên quan đến phóng thích cá chim trắng ra môi trường tự nhiên, nhập lậu tôm hùm nước ngọt…cho thấy. Các hạn chế chủ yếu là: Thứ nhất, hệ thống pháp luật về quản lý, kiểm soát sinh vật ngoại lai xâm hại chưa đồng bộ. Luật Đa dạng sinh học năm 2008 quy định một số nội dung cơ bản nhằm quản lý loài ngoại lai xâm hại, song chưa quy định rõ các yêu cầu về phân tích nguy cơ xâm hại của các loài ngoại lai, các điều kiện nuôi trồng các loài ngoại lai có nguy cơ xâm hại; chưa thống nhất quy định tại Điều 7 (nghiêm cấm nhập khẩu, phát triển loài ngoại lai xâm hại) và Điều 50, 52 (phân chia loài ngoài lai xâm hại thành loài ngoại lai xâm hại đã biết và loài ngoại lai có nguy cơ xâm hại, cho phép nuôi trồng loài ngoại lai xâm hại có điều kiện); chưa có quy định phân biệt chế độ quản lý đối với cá thể loài ngoại lai xâm hại sống hay đã chết (ví dụ nhập khẩu sinh vật ngoại lai đã chết để làm thực phẩm), chưa có quy định về thực hiện phân tích nguy cơ để xác định loài ngoại lai xâm hại. Pháp luật về lâm nghiệp, thú y, kiểm dịch và bảo vệ thực vật cũng chưa quy định phân tích nguy cơ xâm hại trong quá trình nhập khẩu hoặc công nhận giống cây trồng, giống vật nuôi ngoại lai. Thứ hai, nhận thức của người dân về mối nguy hại của việc nhập lậu, nuôi trồng, phóng thích các loài ngoại lai còn chưa đầy đủ. Việc nuôi trồng, phát tán rùa tai đỏ và các loài ngoại lai trong Danh mục loài ngoại lai xâm hại vẫn diễn ra. Nhiều loài được người dân nhập lậu để nuôi trồng hoặc kinh doanh do có các mối lợi trước mắt. Hoạt động tuyên truyền, nâng cao nhận thức về loài ngoại lai xâm hại chưa được tiến hành thường xuyên. Thứ ba, vấn đề kiểm soát sinh vật ngoại lai chưa được quan tâm đúng mức. Việc kiểm soát loài ngoại lai xâm hại có liên quan đến trách nhiệm của nhiều Bộ, ngành và chính quyền địa phương cấp tỉnh. Tuy nhiên, việc triển khai các nhiệm vụ và đặc biệt là các nội dung tại Quyết định số 1896/QĐ-TTg còn chậm, chưa mang tính đồng bộ, thiếu chủ động, chủ yếu khi phát sinh vụ việc mới triển khai xử lý và chưa có sự vào cuộc của các cơ quan chức năng về thực thi pháp luật để kiểm soát loài ngoại lai xâm hại. Thứ tư, nguồn lực để kiểm soát, diệt trừ các loài ngoại lai xâm hại còn hạn chế.

Để giải quyết các vấn đề liên quan đến loài ngoại lai (phát hiện sớm, ngăn ngừa, kiểm soát, diệt trừ) các địa phương còn gặp nhiều khó khăn về mặt tài chính để thực hiện các hoạt động phát hiện sớm, ngăn ngừa, kiểm soát và diệt trừ loài ngoại lai xâm hại; chưa có biện pháp hữu hiệu để kiểm soát các loài xâm hại do thiếu năng lực về mặt kỹ thuật và nguồn nhân lực để triển khai. Năng lực nhận dạng các loài ngoại lai xâm hại của lực lượng chức năng, người dân còn thấp dẫn đến hạn chế trong phát hiện và chủ động xử lý. Đồng thời, để đẩy mạnh triển khai Quyết định số 1896/QĐ-TTg và tăng cường kiểm soát loài ngoại lai xâm hại, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã có văn bản báo cáo Thủ tướng Chính phủ về vụ việc nhập khẩu, buôn bán trái phép loài Tôm hùm nước ngọt, tình hình quản lý các loài ngoại lai xâm hại hiện nay và đề xuất các giải pháp tăng cường kiểm soát loài ngoại lai xâm hại, trong đó đề xuất Thủ tướng Chính phủ xem xét, ban hành Chỉ thị về tăng cường công tác quản lý, kiểm soát loài ngoại lai xâm hại. Theo đó, Văn phòng Chính phủ đã thông báo ý kiến chỉ đạo của Phó Thủ tướng Trịnh Đình Dũng yêu cầu: “Bộ Tài nguyên và Môi trường chủ trì, phối hợp với Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Bộ Tài chính, các Bộ, ngành, địa phương và các cơ quan liên quan xây dựng dự thảo Chỉ thị của Thủ tướng Chính phủ về tăng cường quản lý, kiểm soát loài ngoại lai xâm hại”.

Thực hiện ý kiến chỉ đạo của Phó Thủ tướng, Bộ Tài nguyên và Môi trường đã dự thảo, gửi đến các Bộ, ngành và địa phương đề nghị góp ý đối với dự thảo Chỉ thị Chỉ thị về tăng cường công tác quản lý, kiểm soát loài ngoại lai xâm hại nêu trên. Đến nay, Bộ đã nhận được ý kiến của 06 Bộ gồm: Công Thương, Khoa học và Công nghệ, Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, Tài chính, Thông tin và Truyền thông, Tư pháp và 27 Uỷ ban nhân dân các tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương. Các ý kiến góp ý nhận được đều thống nhất cần ban hành Chỉ thị này. Bộ Tài nguyên và Môi trường đã nghiên cứu, tiếp thu các ý kiến và hoàn thiện dự thảo Chỉ thị, trình Thủ tướng Chính phủ xem xét, ban hành./.

BBT (Nguồn: Cổng TTĐT Bộ TN&MT)